Wśród najstarszych, wciąż działających kopalni w Polsce, wymienia się Kopalnię Węgla Kamiennego „Wieczorek” w Katowicach. Planowane jest jednak jej zamknięcie – nie z powodów ekonomicznych, jak stereotypowo zwykło się sądzić o kondycji polskich kopalni, ale ze względu na wyeksploatowanie zasobów węgla.
Przyjmuje się, że dniem powstania kopalni był 6 stycznia 1826 roku – wówczas wydano urzędowe pozwolenie na wydobywanie węgla na terenach, które obecnie zajmowane są przez Kopalnię Węgla Kamiennego „Wieczorek” [1]. Pierwszy oficjalny zapis o wydobyciu węgla w tym miejscu pochodzi jednak z 1834 roku [2]. Jeśli jednak brać pod uwagę współczesną infrastrukturę kopalni, to jej początków należy szukać w 1883 roku, kiedy to działająca na terenach Śląska rodzinna firma Giesche [3] wykupiła i połączyła 11 okolicznych mniejszych jednostek [4], nadając całemu zakładowi nazwę „Giesche”. W okresie międzywojennym, na skutek przeprowadzonego plebiscytu wśród lokalnej społeczności, tereny kopalni przypadły Polsce. Skutkiem tego, w 1935 roku zaczęto zastępować niemieckie nazwy szybów zakładu polskimi. Ogólna nazwa „Giesche” pozostała jednak aż do zakończenia II wojny światowej w 1945 roku, kiedy po przejęciu kopalni przez skarb państwa kopalnię nazwano „Janów”. Nowe miano przetrwało tylko rok – w 1946 roku zmieniono je na „Wieczorek” [5], która to nazwa pozostała do dziś.
Kopalnię nazwano na cześć Józefa Wieczorka, jednego z najbardziej rozpoznawalnych i zasłużonych jej pracowników. W okresie poprzedzającym II wojnę światową Wieczorek był górnikiem, który czynnie wspierał różnego rodzaju inicjatywy pracownicze – działał w ruchach robotniczych, organizował strajki – mające na celu polepszenie warunków zatrudnienia. Angażował się również społecznie i politycznie w większym wymiarze – był powstańcem śląskim, przywódcą Komunistycznej Partii Górnego Śląska, posłem Sejmu Śląskiego [6]. Podczas wojny wyjechał do Moskwy i powrócił w 1942 roku na teren Górnego Śląska, by tworzyć lokalne struktury Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Niedługo potem został aresztowany przez wojska niemieckie i zmarł osadzony w obozie w Auschwitz [7].
Działalność i śmierć Józefa Wieczorka miała dla władz komunistycznych symboliczny wymiar. Stąd pomysł nazwania kopalni jego imieniem i odsłonięcia w 1947 roku przy ul. Zofii Nałkowskiej pomnika autorstwa Stanisława Marcinowa [8] z umieszczoną na betonowym cokole płaskorzeźbą z brązu, przedstawiającą wizerunek Wieczorka (zdjęcie poniżej). Jego komunistyczna przeszłość budziła jednak wiele kontrowersji. Pomnik co prawda przetrwał okres Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, ale na początku XXI wieku został zniszczony, a płaskorzeźbę skradziono [9].
Staraniami lokalnego środowiska mieszkańców i górników, a także rodziny Józefa Wieczorka, osób związanych z działającą na terenie kopalni „Wieczorek” Galerią Szyb Wilson, z firmą Pro Inwest oraz z Fundacją Eko-Art Silesia, udało się jednak postawić pomnik na nowo [10]. Z poprzedniej wersji pozostał jedynie cokół, reszta jest artystyczną wizją autorstwa Pawła Orłowskiego [11]. Pomnik wykonany w stylistyce „art new” przedstawia otwartą dłoń zakończoną kolorowymi palcami: czarnym, zielonym, niebieskim, żółtym i czerwonym. Projekt podzielił okolicznych mieszkańców – pojawiły się również głosy krytyczne, jak ten: „Dla mnie za bardzo abstrakcyjne. Bardziej przypomina to plac zabaw niż pomnik” [12]. Sam artysta zwracał jednak uwagę na głębszy sens monumentu:
Z osobą rewolucjonisty pewnie kojarzy się raczej zaciśnięta pięść, ale chcieliśmy iść na przekór stereotypom. Pokazać coś, co miałoby pozytywne przesłanie, a otwarta dłoń symbolizuje porozumienie [13].
Uroczyste odsłonięcie zmodernizowanego pomnika odbyło się 17 listopada 2010 roku. Spod pomnika goście udali się na drugą część uroczystości do Galerii Szyb Wilson, gdzie zorganizowano koncert jazzowy zespołu Pisarski Trio [14]. Kulisy wydarzenia przybliża poniższy film.
Nie wszyscy więc negatywnie oceniają działalność Wieczorka. Dla wielu osób jego działania na rzecz górniczych środowisk miały zasadnicze znaczenie:
Co z tego, że był czerwony. Lepszy stary czerwony niż nowy farbowany jak ci obecni politycy. Potrafią tylko obiecywać. A Wieczorek walczył przynajmniej o prawa robotników, upominał się o ich godne traktowanie. Gdyby żył w dzisiejszych czasach, pewnie byłby jednym z liderów „Solidarności”- powtarzali […] ludzie zgromadzeni pod pomnikiem na Nikiszu [15].
metryczka pomnika
- lokalizacja: przy ul. Zofii Nałkowskiej, dzielnica Nikiszowiec, Katowice
- odległość od organizacji: w bezpośrednim otoczeniu
- data utworzenia: I wersja pomnika – 1947 rok; II wersja pomnika – 17 listopada 2010 r.
- inicjatorzy: I wersja pomnika – (brak danych); II wersja pomnika – rodzina Józefa Wieczorka, Galeria Szyb Wilson, Fundacja Eko Art Silesia oraz firma Pro Inwest
- wykonawca: I wersja pomnika – Stanisław Marcinów; II wersja pomnika – Paweł Orłowski
- materiał: I wersja pomnika – beton i brąż; II wersja pomnika – beton (niekompletne dane)
- gabaryty: (brak danych)
- napisy:
- I wersja pomnika – (brak danych)
- II wersja pomnika – „Józef Wieczorek. Urodzony 1883 w Zawierciu, zginął 1944 w Auschwitz-Birkenau”, „Trybunowi i bojownikowi wolności Józefowi Wieczorkowi. Społeczeństwo Katowic”
o
o
przypisy:
[1] http://www.khw.pl/download/5358.html
[2] tamże
[3] tamże
[4] https://www.zabytkitechniki.pl/Poi/Pokaz/15922/1951/kopalnia-wegla-kamiennego-wieczorek
[5] http://www.khw.pl/download/5358.html
[6] https://www.zabytkitechniki.pl/Poi/Pokaz/15922/1951/kopalnia-wegla-kamiennego-wieczorek
[7] tamże
[8] http://www.pomnikowo.eu/strony/p_slaskie_pozostale.html
[9] tamże
[10] http://szybwilson.org/zobacz?item=130
[11] http://www.pomnikowo.eu/strony/p_slaskie_pozostale.html
[12] http://katowice.wyborcza.pl/katowice/1,35063,8678800,To_co__ze_czerwony__Rehabilitacja_Wieczorka_na_Nikiszu.html
[13] tamże
[14] http://szybwilson.org/zobacz?item=130
[15] http://katowice.wyborcza.pl/katowice/1,35063,8678800,To_co__ze_czerwony__Rehabilitacja_Wieczorka_na_Nikiszu.html
zdjęcia pozyskano z serwisu Wikipedia
* zdjęcie 1, autor: Michał Bulsa
https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomnik_J%C3%B3zefa_Wieczorka_w_Katowicach
* zdjęcie 2, autor: Jan czupiol
https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomnik_J%C3%B3zefa_Wieczorka_w_Katowicach
pomniki organizacji 